1805 թվականին, դարձյալ Վենետիկում, իրականացվեց հայերեն Աստվածաշնչի հաջորդ հրատարակությունը, որը, չնայած չորրորդ տեղն է գրավում Աստվածաշնչի հրատարակության հերթականության մեջ, սակայն, հրատարակության գիտական պատրաստության տեսանկյունից՝ իբր ակադեմիական հրատարակություն, առաջինն է իր տեսակի մեջ, համեմատած Աստվածաշնչի նախորդ և հետագա հրատարակությունների հետ։
Այդ լուրջ, գիտական գործը կատարել է Մխիթարյան միաբան, լեզվագետ և պատմաբան Հ. Հովհաննես Զոհրապյանը, որի անունով Աստվածաշնչի չորրորդ հրատարակությունը կոչվեց Զոհրապյան։
Հ. Հովհաննես Զոհրապյանը, որպես հմուտ բանասեր, նախքան հայերեն Աստվածաշնչի չորրորդ հրատարակությունը, ձեռագրերի համեմատությամբ և բնագիրը լուսաբանող քննական ծանոթագրություններով հրատարակել էր Ղազար Փարպեցու պատմությունը, Մովսես Խորենացուն վերագրված «Գիրք պիտոյից»-ը և ուրիշ գործեր։ Նա բնիկ կոստանդնուպոլսեցի էր,
«առաջին հայ բանասերը և հայագիտության ասպարեզում աշխատող հայ ռահվիրան» (Լեո, «Հայոց պատմություն», Գ, էջ 1011)։
Չոհրապյան Աստվածաշունչը, որպես գիտական հրատարակություն, մինչև այժմ լավագույններից մեկն է համարվում իր տեսակի մեջ, Աստվածաշնչի Հայերեն հրատարակությունների շարքում։
Զոհրապյան Աստվածաշնչի անվանաթերթն է.
«ԱՍՏՈԻԱԾԱՇՈԻՆՉ ՄԱՏԵԱՆ Հին եւ Նոր Կտակարանաց, ըստ ճշգրիտ թարգմանութեան նախնեաց մերոց. ի հելլենականն հաւատարմագոյն բնագրէ ի հայկականս բարբառ: Նորոգապէս ի լոյս ընծայեալ յընտրէլագոյն գրչագիր գաղափարէ՝ համեմատութեամբ այլ և այլ օրինակաց, հանդերձ կարեւոր ծանօթութեամբք բնաբանին: Յաշխատասիրութենէ Տեառն Հ. Ցովհաննէս Զոհրապեան վարդապետի, ի միաբանութենէ Մեծին Մխիթարայ րաբունապետի եւ առաջին Աբբայի: Տպագրեալ հրամանալ Տեառն Տեառն Ստէփաննոսի Ագոնց աստուածապատիւ արհիեպիսկոպոսի, եւ աոաջնորղի ուխտին Սրբոյն Ղագարու: 1805. ի Վենէտիկ, ՌՄԾԴ. ի գործարանի Սրբոյն Ղազարու»:
Հ. Հովհաննես Զոհրապյանի արժեքավոր, կուռ
«Նախաբանութիւն առ վերծանողս» առաջաբանը բաղկացած է երեք մասից, որտեղ հանգամանորեն և պատմական ստույգ տվյալներով խոսվում է՝
ա. Աստվածաշնչի եբրայական բնագրի, կազմության, Յոթանասնից թարգմանության, Օրիգենեսյան վեցիջյանի (
«այս վեցիջեանս օրինակ Եւթանասնից քան զամենեսին նախամեծար համարեալ, որպէս գլխովին անթերի և հաւատարմագոյն գաղափար սուրբ մատենից ընկալեալ եղև յամենեցունց»), ապա Սահակ-Մեսրոպյան թարգմանության մասին, երբ
«ի խնամոց բարգաւաճեալ ուսման իմաստից ի մերումս Հայաստան աշխարհի, սատարութեամբ ճառագայթաւէտ լուսաւորաց Ազգիս՝ սրբոցն Սահակայ և Մեսրոպայ, առաջին փոյթ եղև նոցա բազմաշխատ հայթհայթանօք յօրինուած գրոց հայկականս բարբառոյ, առ ի թարգմանութիւն աստուածային մատենից անսայթաք կատարելոց... ընտիր հայկաբանութեամբ» (էջ 3 - 5)։
բ. «Հանգամանք գրչագիր օրինակաց և Ոսկանեան տպագրութեան»։
Առաջարանի այս երկրորդ մասում (էջ 5 - 8) նախ խոսում է հանգամանորեն Աստվածաշնչի իր հրատարակության առթիվ ընտրած գրչագիր օրինակի հարազատության և ճշգրտության մասին՝
«նախ ծանօթս տալ վասն գրչագիր օրինակաց մերոց, և զորպիսութենէ տպագրութեանն Ոսկանայ և ապա զեղանակէ մերումս առաջիկայիս» (էջ 5)։
Զոհրապյանը իր հրատարակության համար որպես
«տիպ գաղափարի» ընտրել է ԺԴ դարի
«առաջինն ի գրչագիրս» մի ձեռագիր,
«երկիջեան, բոլորագիր, ամբողջ ծայրէ ի ծայր առանց ինչ պակասութեան թերթից՝ ի մագաղաթէ», գործ
«հմուտ և արուեստաւոր գրչի, որով և գերազանց էր գրեթէ քան զամենայն գրչագիր մատեան։ յածեալս առ մեօք» (էջ 5)։
Զոհրապյանի ընտրած այս ձեռագիրը, որը Կիլիկյան էր, գրիչը՝ Գևորգ վարդապետ, դառնում է
«բուն գաղափար... մերումս առաջիկայ տպագրութեան» (էջ 6)։
Զոհրապյանն այս ընտիր ձեռագրի
«գաղափարը» համեմատում է 8 այլ ընտիր ձեռագրերի և Ոսկանյան Աստվածաշնչի տպագրված օրինակի հետ, իսկ չորս Ավետարանների համար օգտագործում է 30 այլ ձեռագիր և հին ճաշոցներ։
Զոհրապյանը խոսում է Ոսկանյան Աստվածաշնչի տպագրության և Ոսկան վարդապետի կատարած մեծ գործի մասին, որով
«անուն Ոսկանայ պատուեալ ծաւալեցաւ յազգիս որպէս բազմերախտ աշխատաւորի և մեծիմաստ վարդապետի» (էջ 7)։ Բայց, արդարորեն, ինչպես նշեցինք վերև, Զոհրապյանը քննադատում է Ոսկանի
«զիւրն կարծեցեալ ուղղաբանութիւնս... որով Աստուածաշունչ իւր ըստ իմաստիցն ձևացաւ խառնարան այլ և այլ թարգմանութեանց՝ հելլենականին և լատինականին, իսկ ըստ քերթողական արուեստին՝ խառնաձայնութիւն նախնի հայկական վայելչաբանութեան ընդ նորահնար օտարալուր բարբառոյ» (էջ 8)։
գ. «Եղանակ կազմութեան առաջիկայ տպագրութեանս» (էջ 8-11):
Այս ենթավերնագրի տակ Զոհրապյանը խոսում է, որ
«զտարադէպ հանգամանաց տպագրութեան Ոսկանայ, յայտ յանդիման երևեալ անհրաժեշտ կարևորութիւն նորակերտ տպագրութեանս» (էջ 8), ապա շարադրում է իր հրատարակության պատմությունը.
«մնաց մեզ արդ ծանօթս տալ բարենախանձ վերծանօղաց մերումս զեղանակէ սորին ձեռնարկութենէ, զոր ըստ ճշգրիտ կանոնաց հաւատարմութեան գուն գործեցաք կատարել յազնոլագոյն գրչագիր գաղափարէ»։
Զոհրապյանը պահում է իր ընտրած ձեռագրի
«զնոյն թիւ և զկարգ գրոցն» և դուրս է թողնում առանց խղճահարության՝
«ոչ խղճեցաք»,
«զգիրսն Սիրաքայ», որը մուծել էր Ոսկանը հետևելով Վուլգատային, մինչ հնագույն հայերեն ձեռագրերում չկար, և Զոհրապյանը եզրակացնում է՝
«կամեցեալ մեր հետազօտել զհանգամանաց այնր գրոց՝ զոր այսօր ունիմք ի հայկականս, բայց ի հատընտիր իմն եղանակաւ թարգմանութենէ նորա՝ բաղդատեալ ընդ յունականին, նա և կարի զանազանութիւն տեսանեմք ոճոյ շարադրութեանն յայլոց նմանատիպ գրոց անտի՝ զոր արարին նախնի թարգմանիչք մեր. մինչ զի և ո՛չ նոցին կրտսերագոյն աշակերտաց համարձակելի է մեզ ընծայել»։
Ինչպես հայտնի է, Սիրաքը մաս չի կազմել հայկական կանոնին։ Սիոն կաթողիկոսը երբ Ը դարում գումարում է Պարտավի ժողովը՝ որոշելու համար Ս. Գրոց կանոնը, ժողովը կանոնից դուրս է գցում Սիրաքը, որպես Սողոմոնյան առակների մի տարբերակը։ Սիրաքը առաջին անգամ մտնում է Ոսկանի հրատարակության մեջ։
Ապա Զոհրապյանը նշում է, որ ինքը հարմար է դատել՝
«շահաւէտ վարկաք»՝ դնել Հին ու Նոր Կտակարանների յուրաքանչյուր գրքից առաջ
«զյառաջաբանս կամ զնախադրութիւնս և զցանկս գլխոց»,
«հանդերձ նոցին համեմատեալ թուագրովք որ ի լուսանցս անդ բնաբանին, ըստ որում ունէին կարգեալ առ հասարակ ամենայն գրչագիր օրինակք», ինչ որ զանց էր առել Ոսկանը իր հրատարակության մեջ,
«իբր աւելորդս և անպիտանս»։
Զոհրապյանը մտադրել է
«ի լոյս ածել զհարազատ հայկականս թարգմանութիւն Աստուածաշունչ մատենիս՝ ըստ ընտրելագոյն օրինակի»։ Դրա համար, նա ոչ միայն բաղդատել է իր ձեռքի տակ գտնվող ընտիր ձեռագրեր.
«զյաճախութիւն գրչագիր օրինակաց», ստանալու համար
«կատարելագոյն» օրինակը որպես տեքստ հրատարակության, այլ նաև
«ուղղագրել» է
«նոքօք զառաջի եդեալս օրինակ ի վրիպանաց գրչին՝... այլ և բաց ի ճշգրիտ ծանօթութեանց զեղանակէ գրչութեան նորին» և հարմար է դատել
«նա ևս զտարբերութիւնս այլոց օրինակաց առ նմին մերձ դնել ի պէտս մերոյ ուսումնասիրաց»։
Այս բոլոր հանգամանքները, որոնք նշվում են Զոհրապյանի առաջաբանում, իրավունք են տալիս եզրակացնելու, որ արդարև Զոհրապյանի հրատարակած Աստվածաշունչը գիտական լուրջ հրատարակություն է, հայկական հարազատ թարգմանություն։
Զոհրապյան Աստվածաշնչի հրատարակությամբ և նրա օգտագործած ձեռագրերի բաղդատական ուսումնասիրությամբ զբաղվել է Մայր Աթոռի միաբան Մեսրոպ վարդապետ Մագիստրոսը իր
«Պատմություն Սուրբ Գրոց հայկական թարգմանության» դիսերտացիոն ռուսերեն աշխատության մեջ։ Մեսրոպ Մագիստրոսը, շատ բարձր գնահատելով հանդերձ Զոհրապյանի կատարած աշխատանքի գիտական արժեքը, անում է հետևյալ դիտողությունները.
«Նրա աչքում ամենակարևորն է հանդիսանում հիմնական ձեռագիրը՝ այն է SK3, նա նրան տալիս է նախապատվությունը, իսկ մյուս ձեռագրերի տարընթերցվածքները նա տալիս է ծանոթագրությունների մեջ։ Նրա մոտ ձեռագրերը հարկ եղածին պես չեն խմբավորված, անուններ չունեն, այլ համարվում են հետևյալ կերպ. ՏK3 ձեռագիրը անվանված է «օրինակ». նրա ակնհայտնի սխալները ուղղվում են բացառապես այն դեպքերում, երբ մյուս բոլոր ձեռագրերը նույն ընթերցվածքն ունեն։ Իսկ եթե ձեռագրերի կեսը, կամ թեկուզ երկուսը օրինակից տարբեր ընթերցվածք ունեն, ապա այդ ծանոթագրության մեջ նշվում է հետևյալ կերպ. «Ոմանք այսպէս, կամ այնպէս», իսկ եթե «օրինակ»-ի հետ չեն համաձայնում կեսից ավելի ձեռագրերը, այդ նշվում է. «բազումք այսպէս կամ այնպէս»։ Այսպիսի խմբավորումը ոչ մի հնարավորություն չի տալիս իմանալ, թե այդ որ ձեռագրերը միասին վերցրած կազմում են «ոմանք» կամ «բազումք» խմբերը։
Այսպիսով մենք ունենք այդ ութը ձեռագրերի և Ոսկանի հրատարակության բոլոր տարընթերցվածքները, բայց Զոհրապյանի նշումների տարօրինակ եղանակի պատճառով մենք չենք կարող իմանալ, թե որ ձեռագիրը ինչպիսի տարընթերցվածք ունի։ Եվ եթե նրա հրատարակության մեջ կան թերություններ, ապա այս գլխավոր թերություններից մեկն է։ Նա ձգտել է վերականգնել հին տեքստը, որի համար հիմք է հանդիսացել ձեռագրի մի «օրինակ, գրված ստոյգ սեպհական ձեռամբն Գէորգայ», և թեև Զոհրապյան չգիտե, թե ո՛վ է այդ Գևորգը, բայց ճիշտ է կռահել, որ ձեռագիրը կիլիկյան ծագում ունի և հենց այդ պատճառով է այն համարում կատարյալ։ Նա չգիտեր և չէր էլ կարող իմանալ, որ հենց այդ ծագումը պիտի նրան զգուշություն և կասկածամտություն ներշնչէր, այդ դեպքում նա չէր ասի, թե իր ձեռքի տակ ունի «հունարեն ամենաստույգ օրինակի ճշգրիտ թարգմանությունը և լավագույն ձեռագիրը»։ Ճիշտ այսպես էլ առաջաբանում առաջ քաշված նրա դրույթներից շատերը քննադատության չեն դիմանում։ Նրանցից են՝ նրա կարծիքը Աստվածաշնչի երկրորդ թարգմանության մասին հունարենից, նրա այն հայացքը, թե կիլիկյան շրջանի ձեռագրերը կատարյալ են, թե Հին Կտակարանի ցանկը և նախաբանները թարգմանված են ուրիշ լեզվից, հետևապես և այն, թե հայերեն թարգմանությունը կատարելություն է։ Զոհրապյանի մտքերի մեջ այս հիմնական դրույթները շատ բանով փոփոխված են կամ մերժված, էլ չենք խոսում Աստվածաշնչի բուն բնագրի մասին ունեցած նրա հայացքի մասին։ Բայց Զոհրապյանի երախտիքը հայերեն Աստվածաշնչի բնագիրը կազմելու պատմության մեջ անժխտելի է։ Նա առաջինն էր, որ տվեց (ես ինձ թույլ եմ տալիս օգտագործել այսպիսի մի տերմին) Կիլիկյան Աստվածաշնչի տեքստը, այնպես, ինչպես որ այն կարդում էին հայերը 13-րդ դարից սկսած» (Մեսրոպ վրդ. Տեր֊Մովսիսյան, հիշված աշխատությունը, էջ 38)։
Հ. Հովհաննես Զոհրապյանի հրատարակությունը արժեքավոր է վերոհիշյալ արժանիքներով և բովանդակալից, կուռ առաջաբանով՝ «Նախաբանութիւն առ վերծանօղս», որն ինքնին առանձին մի հմտալից, արժեքավոր ուսումնասիրություն է Աստվածաշնչի հայերեն գրականության մեջ։
Հովհաննես Զոհրապյանի Աստվածաշնչի սքանավորած տարբերակը հասանելի է
այս հղումով։
No comments:
Post a Comment